
Поддршка од УРБ-АРХ за Архитектонскиот факултет во Белград
04/12/2024
Поддршка за „Охрид СОС“
08/02/2025Кон економски одржлив развој на Источниот пограничен регион на РСМ
Автор: д-р Дамјан Балкоски, д.и.а.
Република Северна Македонија се граничи со земјите-членки на Европската Унија и со земјите кандидати за членство во ЕУ. Македонија е поделена на 8 (осум) плански региони, кои служат за статистички, економски и административни цели. Регионот се дефинира како функционална територијална единица, формирана за целите на развојно планирање и за спроведување на политики за поттикнување на рамномерен регионален развој.
Истражувањето во овој труд е фокусирано на Источниот планински регион, кој е еден од осумте плански региони на РСМ. Со проучување и анализа на податоците од примарната литература, ќе се претстават постојните економски показатели на регионот и ќе се анализира потенцијалот за поголем економски развој на регионот. Истражувањето има за цел да даде конкретни насоки за постигнување економска одржливост на целиот источен регион, со посебно внимание на неговите погранични градови.
Клучни зборови: економски развој, економска одржливост, пограничен регион, регионално планирање, урбан раст

1. Вовед
Постојат многу дефиниции за поимот „регион“, но заедничко за сите е тоа што регионот претставува територија со меѓусебно зависни односи на демографски, социјални, економски и географски фактори. Регионот може да биде и подрачје што има значителен степен на заедништво меѓу просторните услови, населението, земјоделството, индустријата и другите работни односи. Така, регионот може да се дефинира како интеграција на стопанските дејности во заокружен економски простор, односно простор што овозможува решавање на социјалните проблеми и насочување на просторното развојно планирање (Митровић, 2006).
Според Glasson (1974), се разликуваат формален регион и функционален регион. Формалниот регион претставува географско подрачје дефинирано според физички критериуми, додека функционалниот е заснован на функционална кохерентност и меѓузависност на неговите делови, така што регионот претставува целина со физичко-географски карактеристики од една страна и социо-економски карактеристики од друга страна.
Од економски аспект, регионите можат да се анализираат како економски делови на целокупната државна економија. Таквиот економски регион има заеднички карактеристики со вкупната економија во другите региони, но истовремено има и одредени особености што произлегуваат од историското наследство, природните карактеристики на просторот, економската структура и демографските обележја (Деветаковић et al. 2011).
Според Richardson (1969), регионите во просторот можат да бидат хомогени, каде што економијата и населението се рамномерно распределени; поларизирани, кои се карактеризираат со концентрација на економската активност; и плански, во кои со планска интервенција на општеството се насочува развојот во самиот регион, при што се врши усогласување со останатите региони и со вкупниот економски развој.
Република Северна Македонија зафаќа површина од 25.713 км². Таа се граничи со земји членки на Европската Унија и со земји кандидати за членство во ЕУ. Македонија е поделена на осум (8) плански региони, кои служат за статистички, економски и административни цели. Регионот е дефиниран како функционална територијална единица, воспоставена за потребите на развојното планирање и за спроведување на политиките за поттикнување на рамномерен регионален развој. Освен регионите, примарната административна поделба на Македонија се општините. Во РСМ има 80 општини (таб. 1):

Табела 1 – Основни податоци за регионите во РСМ (ДЗС, 2018)
2. Регионален развој
Поимот регионален развој претставува развој на стопанството како основа на останатите дејности во државата. Се анализираат сите аспекти на развојот, посебно во секој регион и меѓусебните економски влијанија помеѓу регионите.
Според Законот за рамномерен регионален развој на РСМ (2007), регионален развој е процес на идентификување, потикнување, управување и искористивање на развојните потенцијали на планските региони и подрачјата со специфични развојни потреби. Додека пак, планирањето на регионалниот развој е процес на утврдување на реални и кохерентни цели, приоритети и мерки за поттикнување на развојот.
Според анализата на економскиот развој, интегративните врски помеѓу регионите и носителите на развојот, се дефинираат развиени, депресирани, региони во застој и неразвиени региони. Во развиените региони, доминира една или повеќе стопански активности кои имаат можност да обезбедат релативно брз развој, а со тоа и подобрувања на општествениот живот во регионот.
Депресирани региони се регионите кои имаат забавен раст на производство затоа што во нивната стопанска структура нема доволно сила за покренување на процесот на побрз развој. Карактеристика на регионите во заостанување е тоа што стапката на развој на индустријата не може да обезбеди доволно брз развој и поголем дел од населението се занимава со земјоделие. Во неразвиените региони најзначајно место припаѓа на примарното сопствено производство, секундарниот сектор е недоволно развиен, а терцијалните дејности се слабо развиени. Нискиот доход по жител е основа за нисок животен стандарт. Без влијание од централната власт тие имаат мали можности за самостоен развој (Деветаковић et al. 2011).
2.1. Критериуми за економски развој на регионите
Економскиот развој на регионите се утврдува според критериуми на чија основа се одредува нивото на стопанскиот развој во регионот. Критериумите за економски развој се ситематизирани во 4 групи кои што го дефинираат и го утврдуваат рангот и степенот на развој на регионите: БДП, БДП со подополниелни индикатори, индикатори без БДП и синтетизирани индикатори. Тие се критериуми врз база на кои ќе се применат мерки во неразвиените региони за постигнување на нивен развој. Од друга страна, политиката на развој, врз останатите развиени региони ќе се однесува на превземање на мерки со кои би се спречила зголемена концентрација на стопанството и жителите во тие региони со цел постигнување на рамномерен развој и нормално функционирање на системот. Најопшти критеруими се БДП и критериумите кои го надополнуваат БДП.
2.1.1. Бруто домашен производ
Бруто домашниот производ, е еден од критериумите за утвдрување на економскиот раст. Тој е збир на вредноста на финалните добра и услуги во текот на една година. Во пресметување на БДП влегува само вредноста на финалните добра и услуги, а не и вредноста на интермедијарите (суровините).

Табела 2 – бруто домашен производ по жител, во РСМ, и во региони, во денари. 1 евро = 62 мкд.
Во 2015 година, најголемо учество во бруто-домашниот производ на РСМ има Скопскиот регион со 42.9 %, додека, пак, најмало учество има Североисточниот регион со 5.2 %. Во споредба со просекот, поголем бруто-домашен производ по жител имаат Скопскиот регион со индекс 143.3, Југоисточниот регион со индекс 116.9 и Вардарскиот регион со индекс 108.0. Сите други региони имаат брутодомашен производ под просекот на РСМ. Најмал бруто-домашен производ по жител, во однос на националниот просек, има Полошкиот регион со индекс 45.1 (ДЗС, 2018).
Според тоа, БДП може да се употребува како најопшт показател на степенот на развој на регионите, како и за добивање на достигнатото ниво и можности за понатамошен развој на регионите и државата.
2.1.2. БДП со дополнителни индикатори
Овој критериум е дополнување на БДП, но бруто домашниот производ сеуште има голема важност. Со дополнувањето се проширува методолошки-аналитичкиот приод за економската развиеност на регионите. На тој начин се добиваат поточни информации поготово кога се работи за блиски и слични региони.
Во вкупните инвестиции во основни средства во РСМ, гледано според секторот на дејност, најголемо учество има секторот Градежништво со 37.0%, па Рударство, преработувачка индустрија и енергија со 23.0%, Трговија, транспорт и складирање, објекти за сместување и сервисни дејности со храна со 15.2%. Мало е учеството на секторот Земјоделството, шумарство и рибарство со 2.9 %. Во сите сектори, освен во секторот Земјоделство, Скопскиот регион учествува со најголем процент.
3. Источен плански регион на РСМ
Источниот плански регион е еден од осумте плански региони на РСМ и зафаќа 14% од територијата на државата, со површина од 3537 км2. Регионот е поделен на 11 општини (Берово, Виница, Делчево, Зрновци, Карбинци, Кочани, Македонска Каменица, Пехчево, Пробиштип, Чешиново-Облешево и Штип.), кои во поглед на урбанизираноста се поделени на 217 населени места од кои 209 места карактеризирани како рурални населби.Овој регион од источната страна се граничи со Р.Бугарија.
Постојната патна инфраструктура во Источниот плански регион се состои од 1187 км локални патишта, 177 км А државни патишта и 302 км регионални патишта. Главни патни правци кој што го поврзуваат овој регион со другите региони се државниот пат А3 (Велес – Штип – Кочани – Делчево – Граница со Бугарија) и државниот пат А4 (Свети Николе – Штип – Струмица) Патната мрежа во овој регион е релативно добро развиена, и е изграден автопат на дел од државниот пат А3 Свети Николе – Штип, со што овој регион се поврза со модерна патна врска со Скопје.
Вкупно бројот на жители во регионот изнесува 181.858. Густината на населеност изнесува 51 жител/км2. Меѓутоа, поради перманентниот процес на депопулација, голем е бројот на раселени села, села со големина од 100 жители и села со изразено висок индекс на стареење. Оваа состојба доведува до концентрирање на околу 66% од населението во градските средини. Регионот има речиси четири пати помал пораст на населението во споредба со порастот на населението во земјата.
Од суровините и другите ресурси со кои располага овој регион, најважно економско значење имаат олово-цинканите руди од рудниците Злетово, Добрево и Каменица. Годишното производство на руда во овие рудници изнесува 1.000.000 тони.
Доминантна земјоделска гранка во Источниот плански регион е полјоделството и најважна житна култура е оризот. Освен оризот, добра застапеност бележи и јачменот, пченицата и пченката што покажува дека постои солидна основа за сточарско производство. Поради одличните природни услови за развој на земјоделството, може да се заклучи дека оваа гранка има висок потенцијал да го забрза економскиот развој на овој регион. Доминантна индустриска култура е и тутунот, а воедно Источниот регион е и најголем производител на компир во државата.
Потенцијалот е голем за развој на млечната и месната индустрија бидејќи дури 40% од свињарството во РСМ се реализира во регионот.
Значењето на малите и средните претпријатија во производството и отворањето на нови работни места е од голема важност, со интензивниот раст во последните неколку години, малите и средни претпријатија полека го превземаат приматот на најголем производител во нефинансискиот сектор, тие доминираат со 72% во Источниот регион.
Според овие податоци, потенцијали за економскиот развој на Источниот регион има во: земјоделството поради одличните природни услови, сточарското производство (особено овчарство и козарство).
Природното богатство нуди можности за развивање на руралниот туризам.
3.1. Анализа на економските показатели во источиот плански регион во РСМ
Источниот плански регион е економски релативно добро развиен гледано во однос со другите плански региони со исклучок на Скопскиот плански регион. Неговото учеството во Бруто домашниот производ на Република Македонија е на ниво на 8.1% што е помалку од учеството на регионот во вкупната територија (околу 14%) и е на ниво на учеството на населението од регионот во вкупниот број на население за државата. Мерено по жител, Источниот плански регион во 2012 година имал бруто домашен производ по жител од 204.748 денари[1].

Табела 3 – БДП на Источниот плански регион
Структурата на бруто додадената вредност според дејности е прикажана на следната табела. Во однос на структурата на бруто додадената вредност според дејности учеството на земјоделието е на ниво на државата, а учеството на индустријата е скоро двојно поголемо од просекот на државата.

Табела 4 – Структура на БДП по дејности
Источниот плански регион вкупно има 177.633 ха земјоделско земјиште од што 43,26% или 76.818 ха се обработливи површини, а 56,74% или 100.784 ха се пасишта. Доминантно во овој регион обработливите површини се ораници и бавчи 63.621 ха, овоштарници има 3710 ха, лозја 1562 ха и ливади 7925 ха. Земјоделието е една од основните економски гранки во Источниот плански регион. Во последните години вкупното годишно земјоделско производство во Источниот регион се намалува. Бруто додадената вредност во земјоделскиот сектор расте за 14,48% од 62 во 2008 на 71,9 милиони евра во 2012 година, зголемувајќи и го притоа учеството во вкупната додадена вредност на државно ниво од 9,63% на 10,09%.
Источниот плански регион на ниво на државата претставува една помалку туристички развиена територијална целина.

Табела 5 – Број на туристи по региони во 2013
Врз основа на податоците, се забележува диспаритет во учеството на бројот на посетители во планските региони на Република Македонија. Најголем број посетители бележат Југозападниот и Скопскиот плански регион кои заедно имаат над 60%, додека пак, останатиот дел е нерамномерно распределен помеѓу другите региони. Источниот плански регион во 2013 година пројавува учество од скоро 3% (2,96%) што покажува многу ниско ниво.
Врз таа основа може да се заклучи дека идните стратешки развојни планови и активности во доменот на туризмот, односно зголемувањето на посетеноста од страна на домашната и странската туристичка клиентела треба да се пренасочат на овие три региони.
4. Планови за урбан раст на Иточниот плански регион на РСМ
Според O’Salivan (2012), во урбаната економија постојат два вида на раст. Прво, привреден раст кој е дефиниран како зголемување на просечните дневници во градот или доход по жител. Второ, растот на запосленост е дефиниран како зголемување на вкупната работна сила во градот.
Извори на урбаниот привредниот раст се:
- Продубљивање капитала – повећање количина капитала по раднику – машине, опрему и зграде.
- Повећање људског капитала – знање и вештине стечене образовањем и искуством.
- Технолошки напредак – од идеја до производња проналаска.
- Економија агломерације – физичка близина градова повећава продуктивност захваљујући подели инпута, формирању контингената радне снаге, усклађивању радне снаге и преливању знања.
Со програмата за развој на Источниот плански регион се утврдуваат среднорочните цели на регионалниот развој, како и приоритетите и мерките со кои ќе се придонесе кон остварување на среднорочните цели. Среднорочни цели се: 1. Економски развиен регион, пошироко препознаен како атрактивен за инвестирање 2. Современо и квалитетно образование, здравство и социјални дејности во регионот 3. Сочувана и унапредена животна средина 4. Создадени услови за организирано и поврзано искористување на капацитетите за земјоделски и рурален развој 5. Источниот регион е туристичка дестинација позната по разновидната понуда на селективните видови на туризам.
Во однос на среднорочната цел – постигнување на економски развиен регион, приоритети се:
- Приоритет 1 – Искористување на расположливите ресурси и конкурентски предности за привлекување на инвеститори во регионот. Исполнувањето на овој приоритет ги опфаќа следните мерки:
1. Мапирање на конкурентските предности на регионот
2. Прилагодување на понудата на пазарот на трудот кон потребите на инвеститорите
3. Изнаоѓање на дополнителни погодности за инвеститорите
4. Промоција на регионот и на неговите конкурентски предности
- Приоритет 2 – Развој на претприемништвото и на малиот бизнис во регионот, со следните мерки:
1. Поттикнување на приватната иницијатива и малиот бизнис
2. Поддршка на бизниси од висока технологија и креативни индустрии
3. Подигање на капацитетот на бизнисите за пристап до развојните фондови
- Приоритет 3 – Транспорт, комуникации и просторно планирање, со следните мерки:
1. Реконструкција и градба на патната мрежа
2. Подобрување на транспортните услуги и мобилноста
3. Интеграција на информатичко-комуникациската технологија (ИКТ)
4. Градење на функционално-просторни структури
- Приоритет 4 – Поттикнување на развојот на подрачјата со специфични развојни потреби, со следните мерки:
1. Подобрување на сообраќајната и комуналната инфраструктура во местата кои се со специфични развојни потреби и нивно поврзување со најблиските урбани центри
2. Подобрување на условите за живот и работа во местата со специфични развојни потреби
Реализацијата на среднорочните цели предвидени во Програмата за развој на Источниот плански регион е поврзана со значителни финансиски ресурси. Вo согласно Законот за рамномерен регионален развој, како извори на финансирање на регионалниот развој се наведени:
- Буџетот на РСМ
- Буџетите на единиците на локалната самоуправа
- Расположивите фондови на ЕУ
- Други меѓународни извори
5. Пограничните градови во состав на планските региони во РСМ
Градовите во Република Северна Македонија се соочуваат со низа проблеми и предизвици. Најдрастичните промени во овој период ги доживуваат малите погранични градови во земјата, каде што се забележува опаѓање на популацијата, економски застој, миграција на населението, урбана стагнација и други проблеми.
Останатите поголеми градови тешко се трансформираа во новите услови на општественото уредување, додека карактеристичните мали погранични градови, кои имаат помал број жители, многу потешко и сè уште не можат целосно да ја надминат транзицијата. Бидејќи имаат мал број жители, многу побрзо можат да се забележат сите проблеми што го попречуваат нивното нормално функционирање.
Во транзицискиот и пост-транзицискиот период, со новото политичко-економско уредување во Р. Северна Македонија, многу градови ги почувствуваа овие промени. Настапи економска миграција на населението во два правци: 1) кон Скопје и 2) кон градовите на европските земји. Поради ова, во овој период градовите доживуваат демографска, економска и урбанистичка стагнација во нивниот развој.
Пограничните градови во РСМ кои граничат со земјите од Европската Унија се распоредени во трите плански региони – Североисточниот, Источниот и Југоисточниот. Бидејќи нивната главна карактеристика е дека се опаѓачки градови, освен развојот на регионите каде што се наоѓаат потребно е да се донесат и поединечни локални економски развои на градовите. Овие погранични градови ќе фунцкионират на два нивоа:
- 1 ниво – взаемно функционирање на градовите во РСМ
- 2 степен – соработка со соседните градови од пограничните општини од соседните земји и создавање на микро евро регион.
Локалниот економски развој на пограничните градови е потребен за да се оствари подобар квалитет на живот на жителите од тие градови, а со самото тоа, успешниот локален економски развој ќе значи развој и на регионот и на самата држава.
Економската политика, која се води на државно ниво ќе биде успешна доколку на локално ниво таа се имплементира во економијата. Според О’Саливен (2012), централната власт ги дефинира: монетарната и фискалната политика, даночната политика и трансферите на доходот, и алокацијата на ресурсите – што и како ќе се произведува, субвенционира или оданочува. Од друга страна пак, локалното јавно добро има три карактеристики:
- не-ривалско, каде што користа на поединецот од јавното добро не ја смалува користа на останатите
- не-исклучиво, неможност да се исклучат жителите од неплаќање на јавното добро
- корист од локалното јавното добро има влијание на релативно мало географско подрачје, општина. Што е поголем опфатот, потребна е поголема организација ан повисоко ниво.
Локалните власти имаат ограничени можности за создавање поволна инвестициска клима во своите општини. Локалните заедници можат да понудат одредени услуги за инвестицискиот капитал, како што се: ефикасна администрација, обучена работна сила, квалитетна инфраструктура и поврзаност со суровини. Ова се предуслови за локалната економија да ги постигне своите развојни цели.
Новите концепти на локален развој во однос на развојните компоненти вклучуваат: формирање претпријатија што создаваат квалитетни работни места во согласност со локалната работна сила, изградба на нови стопански институции, конкурентна предност заснована на квалитетот на околината и знаењето како двигател на економскиот развој (Stimson R.J. 2006).
Локалниот економски развој секогаш треба да го содржи и концептот на одржливост. Според UN Habitat агендата (2007): „Одржливите градови обезбедуваат и одржуваат таков развој кој, заедно со заштитата и унапредувањето на животната средина, одржливото користење на ресурсите, заштитата на градежното наследство и зачувувањето на другите природни и создадени вредности, ќе овозможи задоволување на потребите на сегашните и идните генерации и заштита од природни и човечки хазарди што можат да го загрозат нивниот развој.“
6. Заклучок – донесување на акциони планови
За постигнување на зголемен локален економски развој, кој истовремено ќе биде и одржлив развој, карактеристичните погранични градови во Североисточниот, Источниот и Југоисточниот регион на РСМ треба да изготват акциони планови кои ќе содржат програми за:
- Унапредување на бизнис амбиентите во општините
- Подобрување на ефикасност и ефективност на бизнис услугите
- Земјоделско производство и преработка со достигнување на стандардите на Европската Унија
- Поддршка и развој на микро и мали претпријатијата во руралните средини
- Подршка за развој на руралниот туризам
За реализација на целиот акционен план потребно е буџетите на локалните општини да бидат наменети за таа цел, како за краткорочните задачи така и за среднорочните (од 5 до 10 години). Од тие финансиски планови не треба да се отстапи. Важна и одлучувачка улога ќе имаат и средствата од централната власт кои директно, преку свои капитални инвестиции ќе учествуваат во развојот на овие општини. Централната власт, својата определба за развој на овие региони, потребно е да ја озваничи и преку сет од закони и законски решенија. Исто така, многу важни ќе бидат и предпристапните фондови од Европската Унија наменети за земјите кои се кандидати за членство во Европската Унија.
Преку европски студии и стратегии, ЕУ треба да овозможи, поврзаноста на пограничните градови од две или три земји да прераснат во микро евро региони. Истовремено, со финансискиот дел од реализацијата на овој план треба да се развиваат и човечките ресурси кои ќе бидат одговорни за водењето, реализацијата и контролата на овој план. Треба да се формираат тимови како на локално ниво, така и на ниво меѓу соседните земји кои ќе делуваат во заемна координација.
*Трудот е презентиран на 29та меѓународната конференцијa во Травник под организација на “Internacionalni univerzitet Travnik u Travniku” 13-14.12.2024 година и објавен во зборникот на трудови бр.29, ISSN:2232-8897.
7. Библиографија
1. Devetakovič S, Jovanovič G. B, Rikalovič G, (2011), “Nacionalna ekonomija”, centar za izdavacka delatnost, Beograd
2. Државен завод за статистика, “Регионите во Македонија”, 2018
3. Glasson J, (1974), “An introduction to Regional Planning”, Hutchinson Educational, London
4. Molnar D. (2011), “Lokalni ekonomski razvoj, teorija, analiza, praksa”, Asocijacija novinara Banata, Zrenjanin, R.S.
5. O’Salivan A. (2012), “Urban economics”, 8th edition, The McGraw-Hill company, New York
6. “Програма за развој на Источниот плански регион 2015 – 2019”, Европска унија, Швајцарска развојна агенција и Германскo друштво за меѓународна соработка
7. Richardson H.W. (1969), “Elements of regional economics”, Harmondsworth.
8. UN-HABITAT, (2007),”Inclusive and sustainable planning: a guide for municipalities”, vol.1
9. “Закон за рамномерен регионален развој на Р.М”, Службен весник на РМ, бр. 63, (2007)
- Програма за развој на Источниот плански регион 2015 – 2019, Европска унија, Швајцарска развојна агенција и Германскo друштво за меѓуународна соработка ↑




